Iznad desne obale Deževske rijeke, nedaleko od njenog ušća u Rašku, u sjeveroistočnom dijelu Novog Pazara, smještena je crkva Svetih apostola Petra i Pavla u narodu poznatija kao Petrova crkva.
Obnova je izvršena 1728. godine.
Sadašnji izgled, nakon II svetkog rata.Sve najveće promjene u arhitekturi opšteg izgleda Petrove crkve dogodile su se u vrijeme turske vladavine. Za vrijeme austrijsko-turskih ratova, krajem 17. vijeka, crkva je bila djelimično u ruševinama. Prema natpisu iznad zapadnog ulaza obnova je izvršena 1728. godine. Većina otvora-prolaza dobila je u to vrijeme svoj izgled, pod u crkvi, izrađen od nadgrobnih ploča, takođe je iz vremena te obnove
Poslednji veći radovi izvedeni su najvjerovatnije 1835. godine kada je na južnoj strani izgrađena velika prostorija pokrivena drvenom konstrukcijom. Svi veliki prozori na kupoli oltarskoj apsidi su skoro zazidani, a crkva je kako spolja, tako i unutra, omalterisana.
S početka V vijeka nove ere
Bogato otkrićeGodine 1957. prilikom ispitivanja temelja crkve došlo se do otkrića bogate ostave predmeta s početka 5. vijeka p.n.e. (grčke slikane vaze, zlatne pektorale, aplikacije, fibule pojasevi, srebrno i bronzano posude i mnogobrojne perle od ćilibara) koji su pripadali predstavnicima lokalne aristokratije. Arheološkim iskopavanjima koja su uslijedila utvrđeno je da je crkva podignuta nad praistorijskim tumulom u kome se sahranjivanje vršilo od bronzanog pa sve do mlađeg gvozdenog doba. Sadašnji izgled crkva je dobila nakon prvih konzervatorskih radova sprovedenih nakon Drugog svjetskog rata.
Tit, učenik apostola Pavla
Izgradnja crkve u sredino 9. veka.Po predanju i po jednom rodoslovu koji je prepisan u 17. veku, Petrovu crkvu je podigao apostol Tit, učenik apostola Pavla. Sveti Sava se pozivao na ovo predanje jer se autokefalnost (samostalnost) neke crkve mogla steći samo ukoliko je na njenom tlu postojao hram podignut od nekog od Hristovih apostola. Po drugom predanju zapisanom krajem 12. veka u Letopisu popa Dukljanina kaže se da je kralj Belo Pavlimir ratovao protiv raškog župana Lutomira i da je sa sobom poveo Rimljane. Posle pobede nad županom Raške Rimljani su sagradili tvrđavu Bello i crkvu u čast blaženog Petra apostola u mestu blizu Caldanae (Banje). Ovi događaji bi izgradnju crkve stavili u sredinu 9. veka.
Stefan Nemanja i Petrova crkva
Prvi pisani pomen datira iz 1020. godineNe zna se pouzdano vrijeme podizanja Petrove crkve. Prvi pisani pomen datira iz 1020. godine u povelji vizantijskog cara Vasilija II. Do Stefana Nemanje nema direktnih pomena Petrove crkve u istorijskim izvorima. Zna se da je u njoj Nemanja kršten po obredima pravoslavne crkve, da je taj čin obavio raški episkop Leontije. Na državnom saboru koji je Nemanja sazvao u Petrovoj crkvi protiv vjerske jeresi prisustvovao je raški episkop Jeftimije. Na Blagovesti 1196. godine u Petrovoj crkvi je održan još jedan državni sabor na kom je bio treći raški episkop Kalinik. Stefan Nemanja se tada odrekao vlasti u korist drugog sina Stefana i sa suprugom Anom se istog dana i zamonašio.
Izgled ranovizantijske crkve
VII vekPrvi konzervatorsko-restauratorski radovi započeti su 1954. godine, da bi već 1956. sistematski bile otkrivene sve unutrašnje zidne površine sa ostacima srednjovekovnog živopisa. Više puta rušena, obnavljana, dograđivana, Petrova crkva ne predstavlja arhitektonsko djelo iz jedne epohe. Najstarija je sačuvana srednjovjekovna crkva u Srbiji. Izgled ranovizantijske crkve u gornjim dijelovima nije poznat, kao ni vrijeme kada je urušena. Možda bi se taj dogadaj mogao dovesti u vezu sa doseljavanjem Slavena krajem 6. ill početkom 7. vijeka.
GALERIJA
FRESAKA
Istraži
NAJSTARIJA CRKVA SRBIJE
Na samom ulazu u Novi Pazar, na jednom uzvišenju koje dominira okolinom stoji Petrova crkva, najstariji sakralni spomenik Slavena na Balkanu. Izuzetno značajna za proučavanje historije sakralne arhitekture, ova građevina predstavlja jedinstveni objekat po svom arhitektonskom sklopu. Kao najstariji spomjenik srpske crkvene arhitekture, u svom građevinskom organizmu sadrži ostatke i svjedočanstva mnogih epoha.
PETROVA CRKVA
Preostalo freskoslikarstvo Petrove crkve sačuvalo se u četiri sloja živopisa. Najstarijem sloju pripada živopis koji se sačuvao jako loše zbog strukture fresko maltera u kome se raspoznaju tucani kamen, vrlo malo kreča a kao vezivni materijal koristila se neka vrsta smole. Najviše se sačuvao u tamburu kupole gdje su naslikane scene iz ranog Hristovog života. Ovaj sloj živopisa najverovatnije potiče iz 9. ili 10. vijeka.
Drugom sloju živopisa pripadaju freske iz oltarskog prostora: medaljon s poprsjem Bogorodice Orante, ispod toga su četiri figure apostola i po jedan anđeo levo i desno. Ovakav sistem slikanja može poticati s južnog dijela Apeninskog poluostrva i najvjerovatnije pripada prvoj polovini 11. vijeka.
Trećem i najmanje očuvanom fresko sloju pripadaju dva oštećena lika sv. arhijereja iz Poklonjenja Agnecu u prvoj prizemnoj zoni oltarske apside, sv. arhanđeo Mihailo u sjevernom kraju apside, gornji dio lika apostola Petra na sjeveroistočnom pilastru i dug grčki natpis 13. i 14. stiha 33. psalma cara Davida ispod poprsja Pantokratora iz 13. vijeka u kaloti kupole. Freske trećeg sloja nastale su najvjerovatnije odmah poslije živopisanja Đurđevih stupova oko 1180. godine.
Četvrti, najmlađi sloj živopisa, najviše se sačuvao. Ktitor je najvjerovatnije bio kralj Uroš I i to neposredno po dolasku na prijesto (1243. godine). Ktitorska kompozicija nalazi se u južnoj konhi, na istočnoj polovini, a na zapadnoj dva lika mučenika; sv. Hristofor se sačuvao u cjelini. Sistem rasporeda živopisa iz 13. vijeka zasnivao se izgleda na poštovanju rasporeda fresaka iz 9. vijeka. U kaloti kupole je lik Hrista Pantokratora. Ispod njega je friz sa poprsjima starozavetnih proroka i četiri anđela. Oko galerije su scene Cveti na sjevernoj, i Raspeća na istočnoj strani. Na sastavu svodova četiri konhe bili su islikani jevanđelisti. Na jugozapadnom pilastru je lik sv. Jovana Milostivog. U zapadnoj konhi su likovi sv. Jefrema Sirina i sv. Pantelejmona. Na istočnom zidu prvobitne male priprate bilo je naslikano Uspenje Bogorodice, a na južnom zidu, iznad prolaza, je veliko poprsje sv. Nikole.
Od 1979. godine Petrova crkva se zajedno sa tvrđavom Ras, manastirima Sopoćani i Đurđevi stupovi našla na UNESCO-voj listi svjetske kulturne i prirodne baštine.
Petrova crkva je bila sedište Vizantijske episkopije i Raške (mitologije) mitropolije. Prema predanju crkvu je podigao apostol Tit učenik apostola Pavla. Očuvani živopis predstavlja najstarije srpsko slikarstvo. Istraživanjem je ustanovljeno da se na mjestu crkve nalazio ranohrišćanski kulturni objekat, vjerovatno baptisterijum, zidan u VI vijeku. Jezgro današnje crkve čine upravo ostaci te najstarije građevine.
To je centralni dio, riješen u obliku krsta-četvorolista, upisanog u kružni zid sa radijalnim zidovima na sjevernoj i južnoj strani. U ovom tumulu koji potiče iz V vijeka prije n.e. pronađene su grčke vaze, srebrno posuđe, zlatan nakit, stakleni i ćilibarski predmeti i ukrasi koji su od izuzetne naučne vrijednosti. Vjerovatno u vrijeme kneza Časlava, kada je Srbija proširila svoje granice i stekla relativnu samostalnost, crkva je temeljno rekonstruisana u svom gornjem dijelu. Ne izmjenivši osnovni kružni oblik prethodne građevine, obnovom je dobila kupolu konstruisanu na trompama, zatim galeriju na spratu, koja prstenasto sasvim obuhvata kube, osim istočne strane, i druge elemente, koji svojom konstrukcijom i oblicima ukazuju na svoje preromansko porijeklo iz Primorja.
Na unutrašnjim zidnim površinama crkve nalaze se ostaci fresaka, čije porijeklo, po prilici, prati hronologiju graditeljskih promjena na crkvi. Fond zidnih dekoracija sačinjavaju fragmenti plitko reljefne plastike, za koje se pretpostavlja da potiču iz VIII i IX vijeka, i još nekoliko slojeva nejednako očuvanih fresaka.
Najstariji sloj očuvan je u tamburu kubeta, ispod tambura i na povoršinama kubičnog postolja. Potiče,vjerovatno, iz V vijeka. Nesto bolje očuvani drugi sloj, na zidovima apside, gdje se razaznaje figura apostola Petra, Bogorodice “Znamenje”, ostaci scene Poklonjenje arhijereja i dr. slikan je krajem XII vijeka.
U kupoli i potkupolom prostoru, donjoj zoni crkve i unutrašnjoj priprati, najbolje je očuvan živopis s kraja XIII vijeka, koji ima stilskih srodnosti sa freskama u Arilju i kapeli kralja Dragutina na Đurđevim stupovima.
Kao rezultat kasnije obnove nastao je narteks. Obimne prepravke crkva je doživjela 1728. godine, za vrijeme Arsenija IV, o čemu svjedoči očuvni natpis. Tada su gornji djelovi crkve-galerija, svodovi i krov, djelimično promjenili svoje oblike.
U prvoj polovini XIX vijeka dozidan je prvougaoni prostor uz cijelu južnu stranu crkve. Za ovaj spomenik vezani su značajni dogadjaji u istoriji srpskog naroda. U X vijeku crkva je postala središte episkopije, da bi gotovo kroz čitav srednji vijek zadržala ovu ulogu. Po svjedočenju starih srpskih biografa, u Petrovoj crkvi je Stefan Nemanja ponovo kršten primivši pravoslavnu vjeru. Tu je, takođe, održan Sabor na kome je Nemanja predao presto svom sinu Stefanu Prvovenčanom. Ovdje se Stefan Nemanja zamonašio i dobio ime Simeon.
